Nörolojik Farkındalık
Parkinson'un Gölgesine Dair Bir Hikâye
Mehmet Bey, emekli bir öğretmen. Kafasında yılların biriktirdiği bilgi ve anılar, titrek elleriyle yazmaya çalıştığı anı defterine akmıştı. Ancak son zamanlarda, evde herkesi şaşkına çeviren bir şekilde eski hayat arkadaşının, yatağın ucunda oturduğunu söyler oldu. Oysa eşi, yıllar önce hayata veda etmişti. İlk başlarda, "belki rüya görüyordur," diye düşünüldü. Ama Mehmet Bey’in bu görüntüleri gündüzleri, uyanıkken de gördüğü ortaya çıktığında aile endişelendi. Birçok hasta ve yakını için Parkinson'un elleri titreten, hareketleri yavaşlatan tarafı kadar, tıpkı Mehmet Bey'deki gibi zihne düşen o görüntüler, fısıldayan sesler ya da gerçek dışı fikirler, sürecin en yıpratıcı aşamasıdır. Bu yazıda, Parkinson hastalarında neden halüsinasyon ve psikotik belirtiler ortaya çıkar, bu durumla nasıl baş edilir ve aileler ne yapabilir – tüm bu soruları bilimsel ve insana dokunan bir dille ele alacağız.
Parkinson’da Halüsinasyon ve Psikotik Belirtilerin Sıklığı
Parkinson hastalığı genellikle motor belirtiyle tanınsa da, %20-40 arası hastada yaşamın bir döneminde halüsinasyon ya da psikotik belirti (gerçeklikten kopma, yanlış inanışlar vb.) gözlenir.Kaynak Özellikle hastalığın ileri evrelerinde, oran %60'a kadar çıkar. Yani Parkinson’lu her 10 kişiden 6’sı hayatının bir döneminde bu tür deneyimler yaşayabilir.
Görsel halüsinasyon: En sık tipidir; hasta olmayan şeyleri görür. Çoğunlukla insan veya hayvan figürleri şeklindedir.
İşitsel halüsinasyon: Kulağa sesler gelmesi, çan sesi, isim çağrısı.
Yanlış inanışlar (sanrılar): Mesela eşinin kendisini aldattığına ya da evin soyulduğuna inanmak.
Hem hasta hem de yakınları için bunlar korkutucu olabilir, çünkü gerçekle hayalin iç içe geçtiği bu anlar, çoğu zaman sessiz bir yalnızlık ve çaresizlik duygusu yaratır.
Nedenleri: Parkinson ve Beyinde Olanlar
Parkinson hastalığında, esas sorun sadece dopamin kaybı değildir. Zamanla beyinde asetilkolin, serotonin gibi başka nörotransmitterler de azalır. Halüsinasyon ve psikotik belirtilerin ortaya çıkmasında ise birkaç önemli faktör rol oynar:
İlaçlar: Levodopa, dopamin agonistleri gibi Parkinson tedavisinde kullanılan bazı ilaçlar, dopamini artırarak psikoz riskini yükseltir. Özellikle uyku bozukluğu, ileri yaş veya demans varlığı riski artırır.
Beyin Yetersizliği: Zaman içinde başta frontal lob ve temporal lob olmak üzere beyinde dejenerasyon artar. Algı ve gerçeklik kontrolünde bozulma olur.
Kognitif Gerileme (Demans): Parkinson hastalarının %30-50’sinde demans gelişir. Demans ilerledikçe halüsinasyonlara yatkınlık artar.
Hastanın genel durumu: Ateş, enfeksiyon, yetersiz sıvı alımı veya metabolik sorunlar ani psikoz ataklarını tetikleyebilir.
İlginç bir veri: Parkinson hastalarındaki halüsinasyonların görülme riski, yaşla birlikte; ilaç sayısı ve hastalık süresiyle de artar.
Halüsinasyon ve Sanrıların Hasta ve Yakını Üzerindeki Yükü
Bu belirtiler sadece hastayı değil, aileyi de derinden etkiler. Bir gün evin içinde "sevimli çocuklar oynuyor" diye hayal görmek, ertesi gün "biri beni zehirliyor" korkusu yaşamak – tüm bunlar hastanın huzurunu bozarken, ailede çaresizlik, üzüntü ve bazen öfkeye yol açabilir. Bazı çalışmalar, Parkinson’lu hastada psikoz ortaya çıkınca sosyal izolasyon arttığını, bakım yükünün %40’a kadar yükseldiğini gösteriyor.Kaynak
Halüsinasyonlar bazen sakinken (sessiz halüsinasyonlar) hiçbir şikâyet olmayabilir, bazen ise korku ve saldırgan davranışlara dönüşebilir. Ailelerin, bunun bir "kişilik değişikliği" değil; hastalığın doğal bir uzantısı olduğunu bilmesi çok önemli.
Halüsinasyon Türleri ve Tanı
Görsel halüsinasyonlar: Nesne, hayvan, insan, gölgeler; genellikle ayrıntılı ve "gerçekçi" görüntülerdir.
İşitsel halüsinasyon: Daha nadirdir. Hasta olmayan sesler, melodiler, fısıltılar duyar.
Taktil (dokunsal) halüsinasyonlar: Deride böcek dolaşıyor hissi gibi nadir şekillerde olabilir.
Delüzyonlar (sanrılar): Hasta sevdiklerinin ona zarar verdiğine veya birinin eve girdiğine inanmaya başlar.
Tanı için çoğunlukla hasta anlatımları ve aile görüşmeleri yeterlidir. Yine de, hızlı gelişen, ateşle veya bilinç kaybıyla birlikte olan belirtilerde, enfeksiyon veya başka nörolojik hastalıklar ekarte edilmelidir.
Beyinde Ne Oluyor?
Parkinson’da özellikle görsel yollar (oksipital lob) ve frontal lob etkilenir. Görsel yollar bozulunca, gözlerden gelen bilgi beynin "gerçek mi, hayal mi?" filtresine takılamaz hale gelir. Frontal lob ise gerçeklik testini sağlayan, mantıksal kontrolün merkezidir. Araştırmalarda, halüsinasyon gören Parkinson hastalarında özellikle bu bölgelerde azalmış kan akımı ve doku kaybı görülmüştür.Kaynak
Parkinson İlaçları ve Psikotik Belirtiler
Pek çok Parkinson ilacı, motor semptomları azaltırken; beyinde dopamin etkisini artırarak "gerçeklikle bağ" noktasını da uyarır. Özellikle şu ilaçlar risklidir:
Levodopa (yüksek dozda)
Dopamin agonistleri (pramipeksol, ropinirol, bromokriptin...)
MAO-B inhibitörleri ve COMT inhibitörleri
Not: Yüksek dozda ve uzun süreli kullanımlarda risk artar. Motor semptomların kontrolü için ilaç azaltımı bazen zorunlu olsa da, psikotik belirtiler başladığında ilaç gözden geçirilmelidir.
Halüsinasyonlar Başlarsa Ne Yapılmalı?
Paniğe kapılmayın. Halüsinasyon, hastalığın olası bir parçasıdır. Bu, hastanızın "deli" olduğunu göstermez. Ona kızmak, uyarmak veya inandırmaya çalışmak çoğu durumda işe yaramaz ve öfkeyle sonuçlanabilir.
Durumu gözlemleyin. Halüsinasyonlar huzurlu ve hastayı rahatsız etmiyorsa, sadece not alın. Gerginleşiyor, korku yaşıyor ya da tehlikeye giriyorsa doktorunuza danışın.
İlaçları değerlendirin. Hemen asla ilaç kesmeyin veya azaltmayın! Nöroloğunuzla iletişime geçin. Hekiminiz, mümkünse dopaminerjik ilaçları azaltacak, olmazsa antipsikotik ekleyecektir.
Çevresel faktörleri azaltın. Oda iyi aydınlatılmalı, gözlük veya işitme cihazı gerekiyorsa mutlaka takılmalı. Gölge veya karanlık odada, hayal-gibi görüntüler daha yoğun olur.
Parkinson Psikozu ile Yaşam: Aileler için İpuçları
Onu dinleyin. Bir şey gördüğünü/yada hissettiğini inkâr etmektense "ben göremiyorum ama sen bana anlatmak ister misin?" demek daha güvenli bir iletişim kurmanızı sağlar.
Günlük rutinleri sürdürün. Belirli saatlerde yemek, kısa yürüyüşler ve sohbet, zihin için sabitlik yaratır.
Mola vermekten çekinmeyin. Bakıcı rolü üstlenenler de tükenebilir. Yakın çevre destek ağınızı oluşturun.
Hastanın işitsel ve görsel uyaranlarını optimize edin. Gözlük, işitme cihazı ve güzel aydınlatma fark yaratır.
Psikoz ataklarında hastayı yalnız bırakmayın, ama gereksiz tartışmalardan uzak durun. Gerginlik çoğu zaman her iki tarafı da yıpratır.
Tedavide 5 Başlıca Adım
İlaç Gözden Geçirme: İlk yapılacak şey mevcut Parkinson ilaçlarını, özellikle dopamin agonistleri ve antikolinerjikleri azaltmak veya kesmektir. Ancak bu karar, her zaman nöroloji uzmanı ile alınmalı.
Çevresel ve Tıbbi Nedenler: Ateş, enfeksiyon, sıvı eksikliği gibi diğer etkenler ayıklanmalıdır – çoğu ani tablo bu nedenle ortaya çıkar.
Non-Farmakolojik Yaklaşımlar: Odayı iyi aydınlatmak, görsel uyaranı azaltmak, gündüz kısa yürüyüşler, hafif eğlenceler eklemek yararlıdır.
Antipsikotik Tedavi: İlaç azaltmaya rağmen, sanrı/halüsinasyonlar devam ediyorsa "parkinson dostu" atipik antipsikotikler (klozapin, ketiapin, pimavanserin) tercih edilir.
Klozapin düşük dozda çok etkilidir, ama düzenli kan tahlili gerektirir.
Ketiapin yan etkisi azdır, fakat her hastada etkili olmayabilir.
Pimavanserin ise dopamin üzerine daha az etki yapan yeni nesil ilaçtır.
Bakıcı ve aile desteği: Birlikte hareket etmek, destek gruplarına katılmak ve psikolojik destek almak önemlidir.
Antipsikotik İlaçlarda Dikkat Edilmesi Gerekenler
Pek çok klasik antipsikotik (haloperidol, risperidon, olanzapin) Parkinson motor bulgularını kötüleştirebilir. Bu yüzden bunlardan kaçınılır.
Klozapin ve pimavanserin Parkinson için FDA onaylıdır.Kaynak
Doz ve seçim mutlaka uzman tarafından yapılmalıdır, çünkü yan etkiler ve ilaç etkileşimi açısından izlem gereklidir.
Hastaya ve Aileye Duygusal Destek
Unutmayın: Halüsinasyon yaşayan bir birey için bu deneyimler çok "gerçek"tir. Bazen korkutucu, bazen tuhaf, bazen de huzurlu olabilir. Direkt itiraz, inkar veya kızgınlık tabloyu daha kötüleştirebilir. Hastanın yanında, ona duygu dolu yaklaşmak; "sende bunu yaşıyor olmanın ne kadar zor olduğunu tahmin edebiliyorum, istersen birlikte bunun üstesinden nasıl gelebiliriz konuşalım" gibi ifadeler süreci kolaylaştıracaktır. Araştırmalarda, hastanın yanında aile-desteği olan vakalarda, atakların şiddeti %30’a kadar azalabiliyor.
Yakınınızın davranışları 'isteyerek' değil, hastalığın etkisiyle değişiyor. Bu dönemde kendinizi suçlamak bir işe yaramaz; önemli olan birlikte atlatma gücünüzü yeniden keşfetmek.
Ne Zaman Hekime Başvurmalı?
Halüsinasyonlar sık, yoğun ve korkuya yol açıyorsa
Kendine ya da çevresine zarar verme riski belirginse
Kısa sürede bilinç bulanıklığı eklenirse
Sanrılar giderek katılaşır, gerçeklikten kopma belirginleşirse
İlaçlara rağmen tablo düzelmiyorsa
Geciktirmeden nöroloji veya psikiyatri desteği alınmalı. Zamanında müdahale ile çoğu vaka yatışı, rahatlaması mümkün olur.
Geleceğe Dair Umut: Yeni Tedavi Yolları
Parkinson psikozunda günümüzde yeni ilaç araştırmaları sürüyor. Beyindeki serotonin 2A reseptörü'nü hedefleyen pimavanserin, hastada motor bozukluk oluşturmadan halüsinasyonların azalmasını sağladı.Kaynak Gelecekte, daha özgül ve yan etkisiz tedavilerle bu süreç aileler için daha yönetilebilir olabilir.
Sonuç: Birlikte Mümkün
Psikotik belirtiler Parkinson’un en zorlu yanlarından biri. Ama siz yalnız değilsiniz. Her halüsinasyon, her zor akşam: Bu bambaşka bir hayata alışma sürecinin parçası. Bilmek, anlamak – en iyi ilaçtır. Doktorunuza danışmaktan çekinmeyin. Duygunun ve gerçek bilginin rehberliğinde; güven ve anlayışla, bu süreci yönetebilirsiniz.
Kaynakça
المنشور التالي في المدونة
