Sessiz Fırtınanın Tam Ortasında

Demansla yaşayan bir sevdiklerine bakan herkesin bildiği gibi, bazı günler diğerlerinden daha zordur. Hele ki, sevdiğiniz kişi aniden ortaya çıkan bir kriz anı yaşadığında... Kimi zaman öfke nöbeti, kimi zaman yoğun ajitasyon, bazen de anksiyete patlamaları şeklinde ortaya çıkan bu anlar, hem hasta için hem de bakım veren kişi için tarifsiz derecede zorlayıcı olabilir. Eğer bu satırları okuyorsanız, yalnız olmadığınızı bilmenizi isterim. O fırtınalı anlarda sizin de kalbiniz çarpar, elleriniz titrer. Bu yazı, o sessiz fırtınanın ortasında, bir rehber ışığı olmayı amaçlıyor. Bilimsel önerilerle birlikte, duygusal destek de sunacak, çünkü kriz anlarında yalnızca akla değil, gönüle de dokunmak gerekir.

Demans Krizi Nedir? Türleri ve Nedenleri

"Kriz" terimi tıbbi literatürde genellikle alışılmadık şiddetli davranış veya ruh halinde ani değişimlerle ilişkili kullanılır. Demans tanısı almış bireylerde kriz, genellikle aniden ortaya çıkan ve bakım veren kişiyi zor durumda bırakan şiddetli huzursuzluk, saldırganlık, inatçılık, aşırı kaygı veya halüsinasyonlarla kendini gösterebilir. Her demans tipi kendi risklerini taşısa da, yapılan araştırmalar,Alzheimer'lı kişilerin yaklaşık %40'ının hastalığın seyri boyunca en az bir kriz veya ajitasyon atağı yaşadığını ortaya koyuyor.1

• Ajitasyon: Huzursuzluk, amaçsız dolaşma, fırlatma, inatçılık gibi davranışlar.

• Öfke/Saldırganlık: Bağırma, küfür, bazen vurma eğilimi.

• Halüsinasyon/Delüzyonlar: Gerçekte olmayan şeyler görmek ya da inanmak.

• Yoğun Anksiyete/Panik: Kendini ifade edememe, ani ağlamalar, korkular.

Kriz anlarının genellikle bir nedeni olsa da (fiziksel rahatsızlık, iletişim sorunları, çevresel stresörler), bazen hiçbir açık sebep görünmez. Bu, durumu daha da zorlaştırabilir.

Bilimsel Yaklaşım: Krizleri Anlamak ve Yönetmek

Bilimsel çalışmalar, demanslı bireylerde kriz anlarını yönetmenin öncelikle sebebe odaklanmayı gerektirdiğini gösteriyor.2 Krizin şiddetlendiği anlarda, kişinin davranışlarının iradesi dışında ve hastalığın etkisiyle ortaya çıktığını bilmek, bakım veren kişinin duygusal yükünü biraz hafifletebilir.

Kriz yönetiminde en çok önerilen yaklaşım, "Duygusal Bütünlük Modeli" adı verilen ve kişinin duygularını bastırmak yerine, anlamlandırmaya ve yargılamadan kabul etmeye odaklanan bir yöntemdir.3 Bilimsel olarak kanıtlanmış bazı adımlar aşağıda:

1. Güvenliği Sağlama: İlk olarak, hem kendi güvenliğinizin hem de hastanın güvenliğinin tehlikede olup olmadığını kontrol edin.

2. Sebebini Anlamaya Çalışma: Açlık, ağrı, tuvalet ihtiyacı, çevresel gürültü veya çok sıcak/soğuk ortam gibi nedenleri sorgulayın.

3. Sakin ve Yavaş Yaklaşım: Telaşsız bir ses tonu, yavaş hareketler ve kısa cümlelerle yaklaşmak çok önemlidir.

4. Dikkati Dağıtma Yöntemleri: Sevdiği bir şarkı, tanıdık bir fotoğraf ya da dokunsal bir nesne çoğu zaman işe yarar.

5. Kabullenici ve Nazik Dil: Hastanın hissettiği duyguyu değiştirmeye çalışmak yerine, "Korktuğunu görüyorum" veya "Şu anda yalnız hissetmen çok normal" demek güven verir.

Pratikte Kriz Anı: Aşamalar ve Yöntemler

Kriz anında uygulayabileceğiniz adımlar, bilimsellik ve gerçek hayat tecrübelerinden harmanlanmış şekilde şöyle özetlenebilir:

• 1. Sakinleşin ve Nefes Alın: Sizi izliyorlar: siz ne kadar sakinseniz, onlar da duygunuzu hisseder. 4-7-8 nefes tekniği (4’e kadar burundan nefes almak, 7’ye kadar tutmak, 8’e kadar ağızdan yavaşça bırakmak) hem siz hem hasta için etkili olabilir.

• 2. Fiziksel Teması Gözden Geçirin: Demanslı bir birey kendini tehdit altında hissedebilir. Kolunuza hafifçe dokunmak ya da elini tutmak için izin isteyin.

• 3. Gözetim ve Göz Teması: Yüz yüze, göz hizasında konuşun. Kararlı ve şefkatli bir bakış güven verir.

• 4. Kısa ve Net Yönergeler: Uzun cümlelerden kaçının. Mesela: "Şimdi beraber oturalım" gibi.

• 5. Çevreden Uyarıcıları Kaldırın: Gürültü, aşırı ışık veya kalabalık ortam krizi şiddetlendirebilir. Mümkünse sessiz ve güvenli bir alana geçin.

• 6. Duyguya Odaklanın: "Neden böyle yapıyorsun?" yerine "Kaygılı olduğunu hissediyorum" deyin.

• 7. Hatırlatıcı Nesneler ve Fotoğraflar: Tanıdık objeler veya sevdikleriyle olan fotoğraflar bazı kişilere neyin gerçek olduğunu hatırlatabilir.

• 8. Küçük Molalar: Bazen ortamı kısa süreliğine terk etmek veya nefes almak hem size hem hastaya yeni bir başlangıç sunar.

Birlikte Atlatmak: Bir Öykü

Geçmişte bir danışanın, annesinin akşam saatlerinde nedenini bilmediği bir öfke krizine girmesiyle ilgili anlattığını hatırlıyorum. Annesi birden onu başka biri sanmış, güveni sarsılmış, bağırmaya başlamıştı. Danışanına önerdiğim ilk şey, bir adım geri çekilmesi ve "Şu an korktuğunu anlıyorum, yanında olmaktan mutluyum" cümlesini yavaşça tekrar etmeydi. O gece, annenin en sevdiği şarkıyı birlikte mırıldanarak, kriz yavaşça sönmüştü. Göreceğiniz gibi, bazı küçük ama anlamlı adımlar bazen en büyük fırtınaları dindirir.

Fiziksel ve Çevresel Nedenleri Unutmayın

Demanslı bireylerde krizler her zaman psikolojik değildir. Araştırmalar, enfeksiyon, ağrı (örneğin diş veya baş), idrar yolu enfeksiyonu, açlık veya kabızlık gibi nedenlerin; davranış değişikliklerinin %40’ından fazlasını oluşturduğunu gösteriyor.4 Kriz çok şiddetliyse ilk yapılacaklar:

• Vücut sıcaklığını, nabzını, solunumunu gözlemleyin

• Son günlerde tuvalet düzenini ve sıvı alımını değerlendirin

• Açlık, ilaç saati atlaması, yeni bir ilaca başlama veya bırakma durumu var mı kontrol edin

• Çevrede yeni bir obje, yabancı birisi veya gürültü olup olmadığını anlamaya çalışın

Duygusaldan çok organik nedenlere işaret eden krizlerde, hızla doktorunuza ulaşmak hayati olabilir.

Hangi Durumda Yardım Çağırmalısınız?

Bazen tüm çabalara rağmen kriz şiddetli seyredebilir. Mutlaka profesyonel yardım alınması gereken durumlar:

• Birey kendine ya da başkasına zarar verme eğilimindeyse

• Bilinç kaybı geliştiyse, şiddetli nefes darlığı, ateş veya şuur bulanıklığı varsa

• Ajitasyon ilk defa ortaya çıkıyorsa ve bilinen bir nedeni yoksa

• Davranışta büyük değişiklikler varsa ve ilaç/doz değişikliği yapıldıysa

Böyle zamanlarda, kendinizi suçlamadan, sağlık ekiplerinden yardım istemek güç değil, cesaret göstergesidir.

Kriz Sonrası: Suskun Fırtınadan Sonra

Unutmayın, kriz atlatılsa da hem sizin hem de sevdiklerinizin duygusal bir dinlenmeye ihtiyacı olacak.

• Olaydan sonra birlikte oturup derin bir nefes alın

• O an neyin işe yaradığını ve neyin yaramadığını not edin

• Kendinize birkaç iyi söz söyleyin: Baş etmeye çalıştınız, elinizden geleni yaptınız

• Bir bardak su içmek, kısa bir yürüyüş yapmak bazen iyi gelebilir

Krizlerin bazı günler daha sık yaşanabileceği gerçeğiyle yüzleşmek kolay değil. Fakat her kriz yönetiminde bir adım daha güçleneceğiniz, hem kendinizi hem de sevdiğinizi daha iyi anlayacağınız kesin.

Bazı İstatistikler & Bilimsel Gözlemler

Kaynak: Dünya Alzheimer Derneği ve Türkiye Alzheimer Derneği verilerinden derlenmiştir.

Kendinize de Şefkat Gösterin

Demanslı bir yakınınız için elinizden gelenin fazlasını yaparken kendinizi unutmayın. Unutmayın, iyi bir bakım için önce sizin duygusal gücünüz gerekli. Destek istemekten utanmayın. Bir kriz anını tek başınıza çözmek zorunda değilsiniz. Günü, küçük başarılarınız üzerine kurmaya gayret edin; bazen yalnızca bir kaşık çorba içirmek bile büyük bir zaferdir.

Son Söz: Birlikte Güçlüsünüz

Demans bir yolculuk. Zaman zaman fırtınanın şiddetlendiği, bazen gökyüzünün parladığı uzun bir yol... Kriz anları her zaman günün öncesi kadar karanlık veya korkutucu olmayacak. Bilgi ve şefkatle yaklaştığınızda, bu zorlu anları birlikte atlatmanız mümkün. Her adımda, yalnız olmadığınızı unutmayın.

Kaynakça

• Livingston G, et al. (2017). Dementia prevention, intervention, and care. The Lancet.

• Türk Nöroloji Derneği. Demans ve Davranışsal Bozukluklar Kılavuzu (2020).

• Cohen-Mansfield J. (2008). Nonpharmacologic interventions for agitation in dementia: A review of the literature. The American Journal of Geriatric Psychiatry.

• World Alzheimer Report 2022. Alzheimer's Disease International.