Nörolojik Farkındalık
Parkinson'un Gölgesinde Değişen Zihinler
Parkinson hastalığıyla tanı aldıktan sonra hayatınız, sevdikleriniz için ve sizin için yavaşça değişmeye başlar. Kasların titremesi, hareketlerde yavaşlama gibi fiziksel belirtilerden söz edilirken, çoğu zaman gözden kaçan, belki konuşmaya bile çekindiğiniz başka bir alan daha var: Zihinsel değişimler. Yakınınızın artık aynı hızla düşünemediğini, bazen kelimeleri bulmakta güçlük çektiğini veya anlamadığı kelimeler duyduğunuzda korktuğunu görebilirsiniz. Bu yazıda, Parkinson hastalarında ortaya çıkan bilişsel değişimleri birlikte anlamaya çalışacağız. Bilimsel gerçekleri sade bir dille aktarırken, evde hissettiğiniz kaygı ve yalnızlık hissine de bir dost eli uzatmak niyetindeyim.
Parkinson Hastalığında Zihinsel Süreçler Neden ve Nasıl Değişir?
Parkinson, temel olarak beyinde dopamin adındaki bir kimyasalın azaldığı, kronik süreçli bir hastalıktır. Dopamin yalnızca hareketi değil, aynı zamanda öğrenme, dikkat, planlama ve duyguları yönetmemizi de etkiler. Yani Parkinson sadece bedeni değil, zihni de sessizce dönüştürür.
Bilimsel verilere göre, Parkinson hastalarının yaklaşık %30-50’sinde belirgin bilişsel değişiklikler görülebiliyor. Zihinsel değişimler çoğu zaman hastalığın orta veya ileri evrelerinde daha belirginleşiyor. Ancak bazı hafif semptomlar, erken dönemde bile görülebilir.
Zihinsel Değişimlerin Yaygın Belirtileri
Dikkat ve Konsantrasyon Zorluğu: Kişi dikkati bir yerde tutmakta veya bir işten diğerine geçerken zorlanmaya başlayabilir.
Bellek Problemleri: Özellikle yakın zamanda olan olayları hatırlamak güçleşebilir. Rutinler unutulabilir ya da söylenenleri tekrar tekrar sorabilirler.
Yavaşlayan Düşünme (Bradifreni): Düşünceler sanki ağır çekimde gibi ilerler. Soru sorduğunuzda yanıt almak daha uzun sürebilir.
Yargı ve Planlama Güçlüğü: Günlük işlerde sıralama, karar verme, yeni bir ortama ayak uydurma zorlaşabilir.
Duygusal Değişimler: Kaygı, depresyon, huzursuzluk ya da bazen apati (duygusal donukluk) gibi ruh hali değişiklikleri eşlik edebilir.
Parkinson ve Demans: Her Zihinsel Değişim Demans mıdır?
Bir hasta yakını olarak "Acaba Parkinson, demansa mı döndü?" diye kaygı duymanız doğal. Ancak bilinmeli ki, Parkinson’un yol açtığı zihinsel değişimler her zaman demans anlamına gelmez. Bilişsel yavaşlamalar, kelime bulmada güçlük, planlama zorlukları genellikle hastalığın kendi ilerleyişine eşlik edebilen, demansa dönüşmeyen değişimlerdir.
Yalnızca bazı Parkinson hastalarında, özellikle hastalığın ileri evrelerinde, "Parkinson ile ilişkili demans" gelişebilir. Bu durum daha yaygın ve ciddi hafıza kayıpları, yön bulmada kayıplar, sanrılar gibi bulgulara yol açar.
Zihinsel Değişimleri Fark Etmek: Gözlem ve Empati
Bazen her şey sessizce başlar. Yemekte tuzu getirmeyi unutan, en sevdiği dizinin ismini hatırlayamayan, alışveriş listesinden eksiklerle dönen bir eş ya da ebeveyn. Sürekli aynı hikayeyi anlatmak, cümledeki bazı kelimeleri bulamamak veya bir sohbeti başından sonuna kadar takip edememek gibi küçük görülen ayrıntılar aslında beyin süreçlerinde bir yavaşlamanın göstergesi olabilir.
Burada en önemli nokta empati ile yaklaşmak. Sorunları kişisel algılamak veya kızmak, yalnızca hastanızın değil, sizin de yükünüzü artıracaktır. Bunun yerine birlikte yeni bir öğrenme ve destek yolu bulmak, süreci daha dayanılır kılacaktır.
Beyin Nasıl Değişiyor? Biyolojik Alt Yapı
Bazen bir yakınınızın davranışını anlamak, onun beyninde neler olduğunu bilmekle başlar.
Parkinson’da dopamin üreten hücrelerin azalması, beynin başta "fronto-striatal" devreleri olmak üzere birçok bölümünde bilgi akışını yavaşlatır veya sekteye uğratır. Dikkat, bellek ve yürütücü işlevler (planlama, organize etme, çoklu görevler) en sık etkilenen alanlardır. Ayrıca, bazı araştırmalar beyinde diğer kimyasal değişimlerin (örneğin, asetilkolin azlığının) da bu tabloya katkıda bulunduğunu gösteriyor.
Sık Sorulan Sorular ve Yanıtlar
Hangi sıklıkla bilişsel değerlendirme yapılmalı?
Dünya Parkinson Dernekleri, yılda en az bir defa nörolojik ve bilişsel değerlendirme öneriyor. Böylece erken dönemde değişimler yakalanabilir.Zihinsel değişimler ilaçlarla geri döndürülebilir mi?
Parkinson ilaçları genellikle motor belirtilere iyi gelir; bilişsel değişimler ise ancak bir kısmında hafif iyileşmeler sağlayabilir. Ancak bazı durumlarda ek tedavilerle (örneğin asetilkolinesteraz inhibitörleri) ilerlemiş zihinsel değişikliklere destek sağlanabilir.Fiziksel egzersiz ve sosyal etkinlikler işe yarar mı?
Evet. Yürüyüş, hafif sporlar, sohbet grupları ve zihin egzersizleri hem beyin sağlığını korumaya hem de ruh halini desteklemeye katkı sağlar.
Zihinsel Değişimlere Yaklaşımda Yol Haritası
Kabullenmek: Zihinsel değişimleri olduğu gibi kabul etmek ve bunun hastalığın bir parçası olduğunu bilmek önemli.
Takip ve Kayıt Tutmak: Karşılaştığınız bilişsel sorunları bir defterde not almak, doktorunuza kolayca anlatabilmenizi sağlar.
Koruyucu Yaklaşımlar:
Açık ve anlaşılır cümlelerle konuşmak
Gündelik rutini korumak ve karmaşıklıktan uzaklaştırmak
Birlikte bulmaca çözüp hafıza oyunları oynamak
Sık sık dinlenme molaları almak
Profesyonel Destek ve Kapsamlı Bakım: Nörolog ve geriatri uzmanları ile iş birliği yapmak, gerekirse psikolog ve konuşma terapisti gibi uzmanlardan destek istemek iyi olur.
Hasta Yakınları İçin Duygusal İpuçları
Suçluluk Hissini Bir Kenara Bırakın: Kimi günler sabrınız zorlanabilir, kendinizi çaresiz hissedebilirsiniz. Unutmayın, duygunuzda yalnız değilsiniz ve bu hisler sadece insani.
Küçük Başarıları Kutlayın: Bazen iki kelimeyle kurulan bir cümle, bir kahkaha, aniden hatırlanan eski bir anı büyük bir değere dönüşür. Bunlara sıkı sıkı sarılın.
Kendinize De Zaman Ayırın: Yorgunluğunuzun, hayal kırıklığınızın sizi esir almasına fırsat vermemeye çalışın. Sizi seven bir dostla sohbet etmek, kısa yürüyüşler yapmak bile büyük fark yaratabilir.
Ne Zaman Daha Fazla Yardım Gerekir?
Zihinsel değişimler arttığında günlük yaşamın akışı aksamaya başladıysa, örneğin kişi kendi bakımı konusunda unutkanlık yaşıyor, kayboluyor veya evde tehlike oluşturacak davranışlar sergiliyorsa, mutlaka doktorunuza başvurmanız gerekir.
Yalnız Değilsiniz
Parkinson'luyu sevmek, onun geçmişinde ve şimdiye dair anılarını, özlemlerini, zayıflıklarını birlikte göğüslemeyi de içeriyor. O, bazen sözcükleri bulamaz, bazen sizi yanlış anlayabilir ama biliniz ki sizin desteğiniz aramızdaki en güçlü ilaçlardan biri. Sorularınız ve endişeleriniz devam ediyorsa, profesyonellerden destek istemek de hem hasta hem sizin için en sağlıklı yol olacaktır.
Unutmayın:
Bunlar hastalığın bir parçası.
Açık iletişim, sabır ve sevgi ile süreci daha anlamlı kılabilirsiniz.
Kendinizi ihmal etmeden birlikte yol alabilirsiniz.
Kaynakça
Goldman JG, Postuma R. Premotor and nonmotor features of Parkinson’s disease. Curr Opin Neurol. 2014;27(4):434-441.
Litvan I, et al. Diagnostic criteria for mild cognitive impairment in Parkinson’s disease: Movement Disorder Society Task Force guidelines. Mov Disord. 2012;27(3):349-356.
Parkinson’s Foundation. Cognition & Thinking Changes. https://www.parkinson.org/Understanding-Parkinsons/Symptoms/Non-Movement-Symptoms/Cognition-Thinking-Changes
Poewe W, Seppi K, et al. Parkinson disease. Nat Rev Dis Primers. 2017;3:17013.
Bir Sonraki Okuma
