Nörolojik Farkındalık
Bir Anahtarın Hikayesi: Hepimiz Unutuyoruz
Bir sabah evden aceleyle çıkarken anahtarlarınızın nereye koyduğunuzu hatırlayamadınız mı? Telefonda bir ismi bir türlü çıkaramadığınız oldu mu? "Galiba yaşlanıyorum" dediğiniz anlar hayatınızda hiç olduysa, yalnız değilsiniz. Unutkanlık, çoğumuzun ara ara karşılaştığı, hatta bazen ürktüğü bir mesele. Peki, bu yaşadıklarımız sadece "normal unutkanlık" mı? Yoksa korktuğumuz gibi ciddi bir sağlık sorununun, demansın ilk işaretleri olabilir mi?
Unutkanlık Kime Ait? Yaşamın İçinden Bir Durum
Unutkanlık bazen zihnimiz başka bir yerdeyken, yoğun bir tempodan çıktığımızda ya da stresli bir gün sonunda karşımıza çıkar. Araştırmalar, yetişkinlerin günde ortalama 4-7 defa küçük unutkanlıklar yaşadığını gösteriyor.[1] Birçoğumuzun ortak endişesi ise, bu küçük unutkanlıkların masum bir dalgınlıktan ibaret olup olmadığı. Çünkü özellikle orta yaşlardan itibaren "unutkanlık" kelimesiyle birlikte zihinlerde bir başka kelime yankılanmaya başlar: Demans.
Unutkanlık ve Demans Arasındaki Farklar
Her unutkanlık bir hastalığın belirtisi olmayabilir. Ancak sürekli yaşanan, yaşam kalitesini etkileyen, günlük işlevleri bozan unutkanlıklar ise, bazen bir demans sürecinin işaretçisi olabilir. Konunun verdiği kaygının çok insani olduğunu, bu duyguların da konuşulmaya değer olduğunu unutmamak gerek.
Unutkanlık ve Demans Nasıl Anlaşılır?
Normal unutkanlık: Genelde stres, yorgunluk, uykusuzluk gibi faktörlerle ilişkili; yeni bilgileri hatırlamada zorlanma daha ön plandadır. Kaybettiğiniz eşyaları kısa süre sonra bulmak; bir ismi unuttuğunuzda ardından hatırlamak yaygındır.
Demans: Bilgileri tamamen kaybetmek, kişinin yakın çevresini, zamanı, mekanı karıştırmaya başlaması; günlük yaşamı etkileyecek şekilde tekrarlayan unutkanlıklar; sosyal ilişkilerde, iş hayatında, hatta kişisel bakımda aksamalara neden olabilir.
Demans Nedir? Unutkanlığın Ötesinde Bir Sorun
"Demans", bilişsel işlevlerin –yani öğrenme, hafıza, muhakeme ve iletişim becerisinin– zamanla bozulduğu bir grup nörolojik hastalığın genel adıdır. En sık rastlanan türü "Alzheimer hastalığı"dır. Demans, Samsun'daki saygın bir yaşlı nüfus araştırmasında, 65 yaş üstü bireylerin %8-10’unda görülüyor.[2] Dünya genelinde bu oran yaklaşık %5-7 olarak bildiriliyor.[3]
Demans sadece unutkanlık demek değildir. Onu diğer hafıza sorunlarından ayıran ana unsur, bireyin günlük yaşamını etkileyecek derecede bilişsel işlevlerde bozulmalardır.
İleri yaşlarda, özellikle işlev kaybı ve sosyal ilişkilerde bozulma belirtileri gözlemleniyorsa, uzman görüşü almak çok önemlidir.
Normal Unutkanlık Nasıl Bir Seyir İzler?
Çoğu zaman "yaşla birlikte ortaya çıkan unutkanlık", beyindeki normal yaşlanma sürecinin bir parçasıdır. Yaşa bağlı hafıza değişiklikleri genellikle kısa süreli ve hafiftir.
Bir ismi ya da tarihi anında hatırlayamamak, ama biraz sonra akla gelmesi
Hikayenin belirli detaylarını unutmak, ana temayı hatırlamak
Yoğun stres, üzüntü veya uykusuzluk dönemlerinde unutkanlıkların artması
Bunlar sıkça yaşanan, çok da kaygı uyandırmayan unutkanlık türlerindendir. "Normal unutkanlıklar" genellikle kişiyi ve çevresindekileri ciddi anlamda tedirgin etmez.
Demansın Erken Belirtileri Nelerdir?
Beyin sağlığı konusunda duyarlılığımız arttıkça, en çok merak edilenlerden biri şu: Demansın başlangıç sinyalleri nelerdir? Bilimsel çalışmalar, erken teşhisin hem hasta hem de aileler için kritik olduğunu vurguluyor.[4] İşte dikkat edilmesi gereken bazı noktalar:
Kısa süreli hafıza kayıpları: Daha önce sık yapılan işleri, yolları, tarif edilenleri unutmak
Günlük aktivitelerde zorluk: Yemek tarifi gibi aşina olunan rutinleri yapamamak
Zaman ve yer karışıklıkları: Hangi gün olduğunu, nerede olduğunu bilememek
İletişim sorunları: Basit kelimeleri bulmakta zorlanmak, cümleleri tamamlayamamak
Eşyaları yanlış yerlere koymak: Anahtarı buzdolabına; gözlüğü ayakkabı kutusuna bırakmak
Karar verme güçlüğü: Olağan dışı kararlar almak ya da yanlış değerlendirmeler yapmak
Sosyal ilgide azalma: Sevdikleriyle vakit geçirmekten kaçınmak
Unutkanlığı Tetikleyen Nedenler: Ya Sadece Yorgunluksa?
Her unutkanlık demans değildir. Unutkanlığın altında birçok başka neden de yatabiliyor. İşte bazı yaygın faktörler:
Stres ve Anksiyete
Yetersiz veya kalitesiz uyku
Depresyon
Kullanılan ilaçlar
Hormonal ve tiroid problemleri
B12 vitamini ve folik asit eksikliği
Alkol ya da madde kullanımı
Bu noktaların bir kısmı düzeltilebilir faktörlerdir. Eğer unutkanlık sizi ya da bir yakınınızı rahatsız ediyorsa; öncelikle tıbbi ve psikolojik değerlendirmeden geçmek, güvenliğinizi sağlamak için ilk adımdır.
Yaşla Gelen Unutkanlıkla Nasıl Başa Çıkılır?
Hafif unutkanlıklar ve yavaşlayan hafıza, yaşlanmanın kaçınılmaz bir parçası olabilir. Önemli olan, bu değişikliklerin günlük hayatı ne derece etkilediği ve ilerleyici özellik gösterip göstermediğidir.
Not almak, rutin oluşturmak, ajanda kullanmak
Beyin egzersizleri, bulmaca çözmek
Fiziksel hareketliliği sürdürmek
Sosyal aktivitelere katılmak
Sağlıklı ve dengeli beslenmek
Bilimsel araştırmalar; zihni ve bedeni aktif tutan, dengeli uyku uyuyan ve sosyal olarak etkileşimde olan bireylerde hafıza kaybı riskinin azaldığını göstermektedir.[5]
Birlikte Yaşamanın Getirdiği Endişe ve Umut
Demans veya unutkanlıkla mücadele hem kişi hem de yakın çevresi için tedirgin edici olabilir. Bir yakınınızda unutkanlık başladığında, bazen içinizde korku, kaygı, zaman zaman da suçluluk duyguları uyanabilir. Öncelikle unutmayın: Bu, bir zayıflık veya kusur değildir. Unutkanlık, biyolojik bir süreçtir. Destek aramanız da en doğal hakkınızdır.
Unutkanlığı Ne Zaman Ciddiye Almalıyız?
Şu soruları kendinize veya yakınınıza sorabilirsiniz:
Unutkanlıklarım günlük yaşamımı aksatıyor mu?
Bireysel ve sosyal ilişkilerimde belirgin bir bozulma oluyor mu?
Daha önce kolayca yaptığım işleri yapmakta zorluk çekiyor muyum?
Yer ve zaman konularında karmaşa yaşıyor muyum?
Unutkanlık, başkasının da dikkatini çekiyor mu?
Bu sorulardan bir veya birkaçına "evet" diyorsanız, gecikmeden nöroloji uzmanına danışmanız önerilir.
Tanı ve Değerlendirme Süreci
Unutkanlık şikayetlerinde tanı; hastanın detaylı öyküsünün (anamnez) alınması, nörolojik muayene ve çeşitli bilişsel testler yoluyla konur. Bazı durumlarda kan tahlilleri, MR veya BT gibi görüntüleme yöntemleri de gerekebilir.[6] Bu süreçte yalnız olmadığınızı, doktorunuzun siz ve aileniz için yol gösterici bir kaynak olduğunu unutmayın.
Unutkanlığı Yönetmek Mümkün mü?
Her unutkanlığın kesin bir çözümü olmasa da, hangi türle karşı karşıya olduğunuzun netleşmesi, hem sizin hem de ailenizin yaşam kalitesine fark edilir bir katkı sağlar. Hafif bilişsel bozuklukların bir kısmı ilerlemez; düzenli takip ve yaşam tarzı değişikleriyle stabil seyredebilir. Erken tanı konan demans vakalarında ise bazı ilaçlar ya da rehabilitasyon uygulamaları ile ilerleyiş yavaşlatılabilir.
Yaşam Tarzı ve Beyin Sağlığı: Bilim Ne Diyor?
Koruyucu Faktör | Etki |
|---|---|
Düzenli egzersiz | Bilişsel fonksiyonları güçlendirme |
Akdeniz tipi beslenme | Beyin yaşlanmasını yavaşlatma |
Sosyal etkileşim | Demans riskini azaltma |
Kafa travmalarından korunma | İleri yaşta hafıza kaybını önleme |
Sigara ve alkol tüketiminden kaçınma | Hücre hasarını azaltma |
Sevgi, Sabır ve Bilgiyle Yolculuk
Unutkanlık sürecinde önemli olan faktörlerden biri de, hastaya ve ailesine sevgiyle, empatiyle yaklaşmak. Kişinin yaşam kalitesini artırmak, küçük değişikliklerle gündelik yaşamı kolaylaştırmak (örneğin: görsel ipuçları, basit notlar, anlaşılır saatler) kaygı ve karışıklığı azaltır.
"İster bir anahtarı, ister bir anıyı arayın... Unutmayın ki, esas olan desteklenen yaşamdır. Unutkanlıkla birlikte yaşamak da; umut ve sevgiyle olur."
Unutkanlığın Sonunda Ne Var?
Her hafıza sorunu demans değildir; unutkanlık zamanın ve yoğunluğun getirdiği bir bedel olabilir. Yine de, demansın erken tanısı, hastalığın ve yaşamın seyrini değiştirebilir. Korkularınızı bastırmak yerine, bilgiyle hareket etmek, uzmanlara başvurmak en kıymetli adımdır. Çünkü yenilen her bilgi, bir anahtar daha cebinizde demek olabilir; unutulanlar geri alınamaz olmasın diye.
Sıkça Sorulan Sorular
Unutkanlığım ciddi mi? Eğer günlük yaşamınız etkileniyor, güvenliğiniz risk altındaysa mutlaka uzmana başvurun.
Her unutkanlık demans mı? Hayır, altta yatan başka nedenler de olabilir.
Demans önlenebilir mi? Her zaman değil, ancak sağlıklı yaşam değişiklikleri riski azaltabilir.
Ailemde demans varsa ben de riskli miyim? Genetik eğilim arttırabilir ancak yaşam tarzı faktörleri çok önemlidir.
Unutkanlıkla baş etmek için ne yapabilirim? Aktif kalın, sağlıklı beslenin, sosyal olun, stres ve uykunuza dikkat edin.
Unutkanlıkla Baş Etmek: Bir Son Söz
Unutkanlık herkesin başına gelebilir ve çoğu zaman geçicidir. Fakat unutkanlık, sizi ya da bir yakınınızı derinden etkilemeye başladıysa, bunu küçümsemek yerine; ciddiyetle yaklaşmak en sağlıklı yoldur. Beyin sağlığı; bilgi, özen ve sevgiyle korunur. Unutmayın, her yeni bilgi, zorlu duygularımızı anlamak için bir ışık olabilir.
Kaynakça
Bir Sonraki Okuma
